vịn một câu thơ

Tưởng Năng Tiến

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

cố nhà thơ Phùng Quán

 

 

 

 

Có những phút ngă ḷng
Tôi vịn câu thơ mà đứng dậy!
Phùng Quán

Tương tự như Phùng Quán, tôi "cũng" có làm thơ; và có vô số lúc (chứ không phải "phút") ngă ḷng. Khác với Phùng Quán, thơ của tôi ‘’chưa‘’ được ai tán thưởng; và vào  những lúc ngă ḷng - có lúc kéo dài đến chục năm - tôi lục lọi măi thơ ḿnh mà không t́m ra được một câu, dù chỉ một câu thôi, để...vịn!

Vịn câu thơ mà đứng dậy!

Thơ không c̣n là món trang điểm đua tranh sức chói lọi nơi cung đ́nh. Thơ không c̣n là món đưa cay trong những cuộc say túy lúy. Thơ không c̣n là cái áo giáp cho ngướ ta phùng x̣e trước đám đông và che dấu những thân thể suy nhược. Thơ không c̣n là khẩu hiệu cho những cuộc biểu dương lực lượng...Thơ là chiếc nạng vững chắc cho người ǵa, là chỗ dựa cho những người thất thế từ đó đứng lên làm lại cuộc đời...

Những gịng chữ in nghiêng mà bạn vừa đọc không phải do tôi viết đâu nha. Đó là lời giới thiệu của ông Nguyễn Mộng Giác về tập Thơ Khoa Hữu, do tạp chí Văn Học xuất bản hồi cuối năm 97. Nếu không nhờ ông Giác, ai mà dè thơ lại có nhiều công dụng dữ dằn và quá đất, quá trời như vậy!

Cũng cứ theo y như lời của ông Nguyễn Mộng Giác : "Khoa Hữu là Đỗ Phủ của thời hiện đại, ở một đất nước liên tiếp đau thương suốt nửa thế kỷ nay. Những lời Phùng Quán viết về thơ Đỗ Phủ rất đúng với thơ Khoa Hữu (Thơ ai như thơ ông/ Mỗi chữ đều như róc/ Từ xương thịt cuộc đời/ Từ bi thương phẫn uất)."

Nếu những điều ông Phùng Quán, ông Nguyễn Mộng Giác vừa lớn tiếng nói về thơ đều đúng th́ thiệt là kẹt cho tôi, và - không chừng - dám kẹt... luôn cho bạn; nếu như, bạn không biết làm thơ hoặc - cũng như tôi - bạn chỉ chuyên môn làm những câu thơ quặt quẹo, nghĩa là không thể vịn được, dù là chỉ vịn để ...ngồi (chơi).

Như thế, vào "những phút ngă ḷng", những kẻ lạng quạng cỡ tôi và bạn phải làm sao ?

Khi kẹt tiền chúng ta đi muợn; lúc kẹt thơ (e) cũng vậy thôi. Tính chất tư hữu của thơ, nhờ Trời, rất mơ hồ và chưa bao giờ được luật pháp thừa nhận một cách đàng hoàng nghiêm chỉnh. Thơ đă làm xong, đă in ra, đă lỡ dại ngâm nga giữa chốn đông người ... là kể như rồi. Chuyện tác quyền hay bản quyền vớ vẩn ǵ đó coi như là chấm hết!

Bạn có thể mượn thơ mà không cần credit, và cũng khỏi mất công điền đơn. Chúng ta cứ khơi khơi mang thơ của qúi vị thi sĩ tặng người này, cho người nọ; hoặc mượn thơ của họ để vịn mà đứng dậy khi ngă ḷng, ngồi chơi khi rảnh rỗi, tán đào khi cao hứng, và …leo trèo khi hữu sự.

Không bằng luật nhưng theo lệ, bạn cần phải rơ ràng và ṣng phẳng khi mượn thơ người khác à nha. Ngoài ra, cẩn trọng cũng là một yếu tố quan trọng khác nữa trong việc lựa thơ để mượn - nhất là khi bạn cần mượn câu thơ để vịn mà đứng dậy, trong những phút ngă ḷng; nếu không, bạn sẽ tiếp tục té nữa, sẽ té đau, sẽ nằm lâu, và - không chừng - dám nằm luôn tới...chết (chớ đừng tuởng là tới sáng thôi đâu) !

Xin kể bạn nghe vài câu chuyện nhỏ để minh thị đôi điều tôi vừa ồn ào xác định. Trước hết là chuyện liên quan đến sự đàng hoàng và minh bạch.

Cách đây hai mươi năm - năm 1978 - một hôm, có thằng bạn chung tù với tôi vừa cầm tờ báo lên xem đă bực dọc chửi thề:

- Đ.M., sao "mâm" nào cũng có thằng chó đẻ này hết vậy cà?

Tôi quên tên tờ báo, chỉ nhớ trang đầu có in h́nh ông Hồ Chí Minh đang điều khiển một dàn nhạc. Ba chữ "thằng chó đẻ" trong câu chửi thề của thằng bạn tôi vừa dùng để ám chỉ ông ta - một lănh tụ anh minh lỗi lạc, một người quyền biến hùng biện, một nhà văn có tài, một thi sĩ ngoại hạng...Những điều mà thiên hạ đều biết và đều tán tụng. Thằng bạn tôi chợt biết thêm là ông Hồ c̣n có khả năng điều khiển « nguyên cả » một giàn nhạc giao hưởng nữa. Chuyện này, tự nhiên, khiến nó bị … quê ngang! Thay v́ xuưt xoa tán thưởng sự đa dạng của một thiên tài, nó lại thốt ra một câu chửi thề bực dọc y như là đụng phải... thiên tai vậy!

Không bao lâu sau thằng em tự dưng… cái qua đời - lúc mới ngoài hai mươi, trong một đêm học tập, mắt trợn trừng, máu trào thất khiếu - ngay sau khi nghe quản giáo b́nh những câu thơ bất hủ « của bác Hồ ». Từ đó, không ai bảo ai, từ cán bộ đến trại viên, chúng tôi "kiêng" nói đến thơ của Bác.

Vài năm sau - khi đă ra khỏi trại, có dịp t́m đến nhà thằng bạn để báo tin buồn - tôi mới hiểu tại sao bạn ḿnh chết không nhắm mắt. Thân phụ nó là một người tinh thâm Hán Học nên ngay từ khi c̣n nhỏ thằng em đă được dậy thuộc ḷng vô số thơ Tầu. Nó biết là ông Hồ đă mượn nhiều câu thơ của thiên hạ để vịn mà leo trèo, và lỡ quên tên tác giả, thế thôi.

Vài năm sau nữa, tôi lại biết thêm rằng ông Hồ không phải là người anh minh lỗi lạc như đă tự viết sách - làm bộ đề tên người khác - để ca tụng ḿnh. Ổng chỉ sài bạc giả. Ông Hồ gạt được nhiều người, trong nhiều năm, v́ ông ta được sự đồng lơa bởi cả một băng đảng chuyên môn làm bạc giả - Đảng Lao Động Việt Nam.

Tôi xin lỗi vừa đi hơi xa vấn đề. Như bất cứ một người Việt b́nh thường nào khác, khi đề cập tới ông Hồ và cái đảng thổ tả của ông ta, tôi khó giữ b́nh tĩnh nên đă có nói năng hơi lung tung chút đỉnh. Câu chuyện vưà kể chỉ để nói lên tính chất quan trọng của sự lương thiện trong việc mượn thơ thôi.

Điều cần thiết thứ hai, như đă thưa trước, là sự cẩn trọng. V́ quá mến mộ một thi sĩ, và v́ cái tật ba chớp ba nháng, tôi đă lựa lầm câu thơ sau đây để vịn trong những lúc ngă ḷng:

Ta làm ǵ cho hết nửa đời sau?

Đây thiệt t́nh là một câu thơ quá đă, đă nhất là đọc hết luôn cả bài, đọc trước mặt năm ba "tráng sĩ", khi rượu sắp cạn chai, vào lúc trời đă gần về sáng.

Sáng thức dậy miệng đắng, môi khô, đầu óc bần thần, váng vất, cơ thể ră ruợi, mệt nhừ ...Nắng len vào pḥng từ lâu, chiếu một vệt dài vàng xẫm trên thềm. Lại một ngày nữa bắt đầu, thêm một ngày lảng xẹt sắp qua. Vào những lúc chán đời như chưa bao giờ chán thế, và như không thể nào chán hơn được nữa, tôi hay vịn vào câu thơ "ta làm ǵ cho hết nửa đời sau" để đi chậm chậm đến tủ rượu - hay tủ lạnh (nếu nhà hết rượu) - t́m bia ...uống nữa!

Tôi lại té, tất nhiên. Nhiều năm qua, tôi té hoài theo kiểu đó. Lỗi, chắc chắn, không do tác giả - ông Cao Tần. Lỗi, đương nhiên, ở tôi - kẻ chỉ v́ vịn trật có mỗi một câu thơ nên...tha hồ té!

Vẫn cứ theo như lời ông Nguyễn Mộng Giác khi viết tựa cho tập Thơ Khoa Hữu th́ thơ "là lời mẹ ru dành cho đứa con ốm đau, là lời cầu kinh cho người sắp từ giă cơi đời..." Nói cách khác, tôi xin "diễn giảng" như sau: thơ khi dùng đúng câu, hợp cách, trúng chỗ, và phải lúc th́ công dụng kể như là...hết xẩy!

Bạn vừa nhíu mày, phải không ? Bạn có quyền không tin tôi, không tin ông Giác - một người làm thơ dở và một người chưa hề làm được một câu thơ nào, dù dở. Bạn nghi ngờ là phải. Chuyện đó không có ǵ đáng trách. Tuy nhiên, bạn sẽ trở nên đáng trách - hoặc đáng chết luôn nữa, không chừng - nếu như vẫn c̣n bán tin bán nghi vào sự vạn năng của thơ phú, sau khi đă đọc qua câu chuyện sau đây, về một câu thơ :"Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi" (Xưa nay chinh chiến mấy ai về). Chuyện này tôi đă đọc lóm được trong cuốn Thư Về Bloomington, Illinois của ông Lê Tất Điều:

*

Phi tuần khu trục vừa xuất hiện th́ cả một bầu trời biến thành biển lửa. Số lượng pḥng không không biết là bao nhiêu cây, nhưng ḍm hướng nào cũng chỉ thấy lửa và lửa. Trời đă về chiều nên những viên đạn lửa bay vút lên cao càng được thấy rơ ràng hơn. Phi tuần đầu nhào lên nhào xuống mấy lần vẫn không làm câm họng được mấy cây pháo v́ pḥng không và trời quá xấu. Những đám mây ...phản quốc vẫn ch́nh ́nh khắp nơi. Khó khăn lắm họ mới kiếm được cái lỗ chui xuống, bay giữa những loạt đạn pḥng không trùng điệp để tới mục tiêu, bấm rớt bom rồi kéo lên. C̣n hai trái cuối cùng, người phi công A-1 'để' vào ngay trên ổ súng chính xác như để bi vào lỗ. Ầm một tiếng vang lên rồi tiếp theo là nhiều tiếng nổ phụ. cha con nó đang đền tội. Xong một cây. Anh Ngọc hướng dẫn phi tuần thứ hai đánh cây thứ nh́.

Phi tuần đang làm ăn th́ tôi nghe tiếng gọi:

"Bạch Ưng đây Thanh Trị."

"Nghe năm bạn."

"Báo bạn biết hầm chỉ huy tôi xập rồi. Tôi ra giao thông hào với mấy đứa con."

"Bạn nhớ giữ liên lạc với tôi nghe bạn..."

Không có tiếng trả lời. Tôi hoang mang. "Ra giao thông hào với mấy đứa con", vậy là bi đát lắm rồi.

Anh Ngọc bảo tôi:

"Anh đang bận hướng dẫn khu trục, em qua FM gọi thẳng trung tâm hành quân xin gấp cho anh ít nhất là hai phi tuần nữa lên liền lập tức. Nếu không kịp tụi nó sẽ 'over run' Daksaeng trong ṿng nửa tiếng đồng hồ.

Tôi đổi tần số FM... Tôi gọi máy và có kết quả ngay. Anh Ngọc mừng rú khi được thông báo có một phi tuần F-4 của Hải Quân Mỹ sẽ cất cánh ngay từ hàng không mẫu hạm bay vào làm việc.

Giọng nói từ dưới đất bây giờ nghe có vẻ hốt hoảng:

"Bạch Ưng đây Thanh Trị."

"Nghe bạn năm."

"Bạn cho mấy con chim sắt về đánh quanh đồn gấp đi bạn. Tụi nó đang 'à lát sô' lên."

*

Đang đánh ngon lành th́ tôi nghe tiếng gọi từ dưới đất: Bạch Ưng đây Thanh Trị. Giọng nói lúc này không c̣n vẻ hốt hoảng mà b́nh tĩnh lạ thường. Anh Ngọc bấm máy:

"Nghe bạn năm. cho biết t́nh h́nh đi bạn."

"Tôi yêu cầu Bạch Ưng đánh bom ngay vào trong đồn"

Cả hai chúng tôi giật nẩy ḿnh, chỉ hy vọng rằng ḿnh nghe... lộn. Chúng tôi sững sờ không trả lời được. Người chỉ huy phía dưới xác nhận lại:

"Bạch Ưng, tôi xác nhận lại tôi xin bạn đánh xuống đầu tôi"

"Bạn nói bạn xin đánh thẳng vào đồn?"

" Đúng năn. Hết hy vọng rồi bạn ơi. Cứ đánh vào đây để tụi nó chết chùm luôn với chúng tôi"

"Bạn suy nghĩ kỹ chưa?"

Giọng dưới đất lúc này nghe đă có vẻ hết kiên nhẫn:

"Không c̣n lựa chọn nào khác bạn ơi. Bạn đánh lẹ giùm. Chúc bạn may mắn. "Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi" mà bạn..."

Đó là những tiếng nói cuối cùng tôi nghe được từ đồn Dakseang. "Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi."

*

Chỉ có vậy thôi là đồn Dakseang biến thành một biển lửa sau hai đợt bom salvo của mấy chiếc Phantom... Những thịt, nhũng xương, những máu của các anh hùng Dakseang đă tung bay khắp nơi rồi rớt xuống lẫn lộn với những bụi, những sắt để nằm yên trên mặt đất. Cũng trên mặt đất này của quê hương, ở một nơi nào đó, những vợ, những con, những bà con thân bằng quyến thuộc của các anh đâu có biết người thân ḿnh vừa anh dũng đền xong nợ nước...

(Đất Khách Trời Quê - Trường Sơn Lê Xuân Nhị)

Mà không phải chỉ có thơ mới vịn được đâu nha. Văn, khi ngă ḷng hay đứt ruột, vịn cũng đỡ lắm.

Có những phút ngă ḷng
Tôi vịn câu "văn" mà đứng dậy !

Sở dĩ Phùng Quán không viết như thế chỉ v́ ổng có ḷng đố kỵ với văn xuôi, hoặc chỉ v́ chưa có dịp đọc đoạn văn sau đây của ông Vơ Phiến :

Và một hôm, cạnh cái khách sạn ở băi Kapaa trên đảo Kauai tôi thấy một cảnh ấm áp đau ḷng. Ở một góc tường bên ngoài khách sạn có bụi chuối nhỏ, dăm sáu cây ǵ đó. Một bên là tường, một bên là sân cỏ, chia cách bằng một lối đi đúc xi- măng. Người qua kẻ lại rần rần. Thế mà vào khoảng tám giờ tối, đi ngang qua đó tôi chợt để ư đến một đôi cu giữa các gốc chuối. Bước chân có khua động giấc ngủ bất an, có làm chim cựa quậy vu vơ, có lẽ v́ thế mà làm tôi chú ư. Ơ ḱa, chim sao lại ngủ gốc chuối, ngủ bên lối đi của người ta ?

Lát sau, tôi chợt nhớ ra vào một lúc nào đó trong ngày có trông thấy một con cu mất đuôi kiếm ăn giữa sân cỏ. Lần hồi tôi dựng lên một giả thuyết: đó là một con chim cu bị mèo vồ hụt. Nó tàn tật, mất thăng bằng, mất phương hướng, không bay được. Bạn đời không rời bỏ nó trong hoạn nạn, cho nên đêm đêm cả hai kề nhau nép vào gốc chuối sát mặt đất, bất chấp hiểm nguy.

Chim chóc không có thói ái ân lén lút về đêm. Chim ngủ chay. Vậy th́ sự cận kề đầy hi sinh mạo hiểm ở đây ...không phải v́ sinh lư, chỉ cần sự "hiện diện".

Chao ôi, v́ một sự hiện diện bên nhau con chim nọ liều ḿnh v́ con chim kia. Hai con chim, chỉ c̣n một cái đuôi. Ngủ nghê như thế, nội đêm nay hay đêm mai một chú mèo t́nh cờ dạo ngang qua, rất có thể đi đứt luôn cái đuôi nữa. Ấy là may mắn. Không may, dám mất toi cả hai tính mệnh lắm.

Mất đuôi, mất mạng ǵ cũng được, quí hồ hiện diện bên nhau. Con cu Hạ- uy - di như thế, không thương nó được sao?

(Cái Lạnh Nửa Người - Vơ Phiến)

Nếu bạn cũng đang có một cuộc sống lứa đôi hơi lọng cọng, và nếu bạn cũng chỉ v́ sự bất ổn cỏn con đó mà phải dựa vào thơ Cao Tần để lê đến tủ rượu cả ngàn lần trong gần mười năm qua - hy vọng - bạn cũng sẽ vịn được vào h́nh ảnh cảm động của đôi chim cu Hạ Uy Di để mà gượng dậy, như tôi đang lom khom đứng dậy đây.

Tôi cảm ơn ông Vơ Phiến biết mấy. Tôi cũng cảm ơn ông Lê Tất Điều vô cùng. Bằng tác phẩm Thư Về Bloomington, Illinois ông ấy đă cho tôi có dịp đọc lóm nhiều đoạn văn "chấn động sâu xa đến tận đáy tâm hồn". Ông ấy cũng chỉ tôi thấy được sự hùng vĩ của thiên nhiên qua Grand Canyon; và sự cao cả thầm lặng của con người qua những chiến binh anh dũng của đồn Dakseang - hay qua những nhân vật b́nh thường như ông ông Lưu, ông Phan, ông Nguyễn...Tất cả đă giúp tôi nhận ra nỗi bận tâm nhỏ nhen của ḿnh trong nhiều năm qua. Tôi cũng vừa đọc xong tập Thơ Khoa Hữu với cùng tâm trạng ấy. Tâm trạng của một kẻ chợt nhận ra là ḿnh ti tiểu khi cảm được nỗi bất hạnh cùng cực của tha nhân.

Coi: tôi buông viết cả chục năm, khỏe re. Nẫy giờ mới ngồi vào bàn gơ lóc cóc vài tiếng đồng hồ đă thấy ḿnh mắc nợ cả đống người. Hai tiếng "cảm ơn" xuông, trong nhiều trường hợp, nghe thiệt t́nh không ổn. Làm sao cho mọi chuyện ổn thỏa hơn th́ (nói thiệt t́nh) tôi chưa biết!

Tưởng Năng Tiến