Bình Luận Về Nhạc JAZZ

Ðăng Khánh

Vào khoảng thời gian Stravinsky và Schoenberg thổi một làn gió mới vào ngôn ngữ âm nhạc Âu Châu thì ở bên Hiệp chủng quốc Hoa Kỳ xuất hiện một thể nhạc mới gọi là: Nhạc JAZZ.

Nhạc JAZZ

Nhạc Jazz đến với chúng ta lúc đầu từ những nhạc sĩ da đen, trình diễn trên đường phố, trong các bar rượu, trong các nhà chứa, trong các phòng nhẩy ở New Orleans và một số các thành phố khác ở miền Nam Hoa Kỳ vào những năm đầu của thế kỷ 20. Chữ “Jazz” xuất hiện rộng rãi trong quần chúng vào khoảng năm 1917, nhưng trên thực tế, Jazz đã được nghe trước đó từ lâu. Không có tài liệu chính thức về sự khởi đầu và sự hình thành nguyên thủy nhạc Jazz vì lúc ấy loại nhạc mới này chỉ mới xuất hiện dưới hình thức trình diễn, và chưa được viết thành bài bản hoặc được hệ thống hóa. Không những thế, rất ít nhạc Jazz đã được thâu âm trước năm 1923 và hoàn toàn không có một thâu âm nào trước năm 1917 khi ban nhạc Original Dixieland Jazz Band thâu âm lần đầu tiên. Khởi nguồn xuất phát từ New Orleans tiểu bang Lousiana, nhạc Jazz đã phát triển qua nhiều thể loai.

Tiến triển theo thời gian:

- Khởi thủy là New Orleans style (còn gọi là Dixieland Jazz): 1900 – 1917

- Bebop style: thập niên 1940

- Cool Jazz: thập niên 1950

- Free Jazz: thập niên 1960

- Jazz Rock (fusion): cuối thập niên 1960

- Từ thập niên 1970 trở về sau Jazz Rock là style được ưa chuộng nhiều nhất.

Trong hơn 100 năm không ngừng phát triển, nhạc Jazz đã sản xuất ra nhiều nhạc sĩ và nhà soạn nhạc tài ba như: Louis Armstrong, Duke Ellington, Benny Goodman, Charlie Parker, Miles Davis…….. Nhạc Jazz không những ảnh hưởng đến rất nhiều thể loại nhạc phổ thông trên thế giới mà còn ảnh hưởng mạnh mẽ trên âm nhạc của một số nhà soạn nhạc lừng danh như Maurice Ravel, Darius Milhaud, Debussy… của Pháp, Aaron Copland của Hoa Kỳ, và một số các composer khác nữa.

A. Vị trí của nhạc Jazz trong xã hội:

Khởi đầu thánh địa của Jazz là New Orleans. Về sau các nhạc sĩ Jazz vì sinh kế đã di chuyển ra khỏi Lousiana, và đã biến các thành phố Chicago, Kansas City,ø New York thành các trung tâm nhạc Jazz nổi tiếng. Ngày nay Jazz lan tràn khắp thế giới từ New York đến Paris ,đến Tokyo,đến Amsterdam, đến Singapore…….đến Sài Gòn ….

Cùng với sự thay đổi về yếu tố địa lý, nhạc Jazz cũng có những đổi thay lớn về vị trí nhạc học. Từ nguyên thủy Jazz xuất hiện như là một loại nhạc để khiêu vũ, giải trí (entertaining).Nhưng từ sau 1940 nhiều thể điệu nhạc Jazz được sáng tạo nhằm mục đích thưởng ngoạn (listening).

Ngày nay Jazz không phải chỉ nghe thấy ở những Bars hay Night Clubs mà còn được nghe trình diễn ở các concert hall (Ex:hàng năm ở Dale Carnegie Hall, Lincoln Center, N.Y) và ở hầu hết các lớp Jazz trong các trường Ðaị học Hoa Kỳ.

Không những thế ngay cả ấn tượng về nhạc Jazz cũng hoàn toàn thay đổi, khởi thủy người ta nhìn nhạc Jazz nặng về dục tính (sexuality), ngày nay Jazz đã được nhìn nhận là “Art Music” của Mỹ, được nghiên cứu và hệ thống hóa, đã có các nhạc viện Jazz Institutes, Jazz Libraries, Jazz Museums trên khắp nước Mỹ.

B. Nguồn gốc nhạc Jazz:

Nếu trong các lọai rược nho, có một loại được gọi là “meritage” tức là loại rượu được làm bởi nhiều loại nho trộn chung với nhau. Thí dụ như chai rượu rất ngon và rất có tiếng là chai Opus One (của nhà làm rượu Baron Philippe Rothschild và Robert Mondavi) chai này làm bằng 5 loại nho : cabernet sauvignon,cabernet franc,merlot,malbec và petit verdot.

Khác với chai Kathryn Kennedy cũng rất nổi tiếng nhưng chỉ làm thuần bằng 1 loại nho cabernet sauvignon, cả hai chai rượu này uống rất ngon, mỗi chai ngon một cách riêng và người uống thường hay nói là: “Chai Opus One này là một chai meritage uống rất thú vị. còn chai Kathryn Kennedy là chai thuần Cab uống khi ăn steak thì tuyệt vời.”

Nhạc Jazz giống như một loại Meritage của rượu nho (như chai Opus One nói trên) Jazz phát sinh từ một hỗn hợp tạp chủng của “Folk music, Popular music, và Light classical music”.

Sự kết hợp này xuất hiện ở đầu thế kỷ 20 khởi đầu từ New Orleans. Lúc ấy người Pháp và Tây Ban Nha thay nhau nắm chủ quyền và người da đen bị bắt về từ Phi Châu để làm nô lệ ở đấy (năm 1718 người Pháp bắt đầu xây dựng thành phố New Orleans). Khi bị bắt về Mỹ, người Phi Châu không được phép mang theo dụng cụ âm nhạc, nhưng họ đã mang theo trong dòng máu của họ cái “tastes” riêng về âm nhạc của xứ sở Phi châu xa xôi ấy.

Jazz nẩy sinh từ sự kết hợp của nhiều văn hóa âm nhạc khác nhau mà chính yếu là Tây Phi châu, Âu châu và Mỹ châu.

Phi Châu đóng góp chủ yếu vào ngẫu hứng (improvisation), bộ trống (drum), bộ gõ (percussion) với nhịp kép phức tạp (complex rhythm).

Dân ca da đen (afro-american country blues) với một đặc điểm gọi là: call and response (hỏi, đáp). Sắc thái này phát xuất rõ rệt trong các buổi lễ nhà thờ của người nô lệ da đen lúc bấy giờ.

Văn hóa âu châu đóng góp cho nhạc Jazz qua các người chủ đồn điền mang theo họ dòng nhạc cổ điển tây phương, cùng lúc các mục sư, và các giáo sĩ truyền giáo đã gieo rắc thánh ca trong các thánh lễ nhà thờ ngày chúa nhật….Một cách rất tự nhiên âm nhạc âu châu đã cung cấp hòa âm cho nhac Jazz lúc khởi đầu.

Ngoài ra sau thế chiến, các ban quân nhạc American Marching Band cũng đóng góp những yếu tố quan trọng trong sự hình thành của nhạc Jazz lúc ấy..

C. Các nhân tố cấu thành nhạc Jazz:

1. The Blues:

Blues là một thể nhạc bao gồm thanh nhạc và khí nhạc, với một phong cách trình diễn đặc biệt. Blues xuất phát từ dân ca của người nô lệ da đen, các ca khúc hát lên trong khi làm lao động nơi các đồn điền, ca hát nhẩy múa trong các buổi lễ cầu thần, .v.v… Không có ghi nhận Blues bắt đầu xuất phát từ lúc nào, vào khoảng 1890 Blues bắt đầu được nghe thấy ở các vùng thôn dã miền Nam nước Mỹ.

Có một điều chắc chắn là Blues không đến từ Phi Châu!

Blues được khai sinh ra trên đất Mỹ bởi những người nô lệ châu Phi và truyền đến các đời sau qua con cháu của họ. Bản chất của Blues là những bài dân ca nói lên nỗi thống khổ của thân phận con người nô lệ, của nỗi đau tình phụ, nỗi hận đời bạc bẽo, nỗi khổ của đói nghèo, của sa đọa, hút sách, của chém giết…sầu đời.

Từ trong ca từ, trong cách trình diễn, dựa trên cái Blues Scale làm nền tảng, tất cả tạo nên một ngôn ngữ âm nhạc rất “poetic”, rất “thân phận con người”.

Khởi đầu Blues chỉ là những bài dân ca, khi trình diễn không có đàn đệm, về sau người ca sĩ cô đơn ấy thường vừa hát vừa gẩy guitar hay với một cây Banjo!

Nhạc sĩ Blues nơi thôn dã

Cách hát nhạc Blues giống như kỹ thuật hát hoặc đánh đàn của người Senegal hay Gambia ở phía Bắc của Tây Phi châu.nốt nhạc phát ra khi hát nghe rã rời,thê lương , thống khổ, nốt nhạc được bẻ cong đi, nghe như hát sai nốt và sai nhịp, tạo cho người nghe (và dĩ nhiên û người hát) cái cảm giác ngây ngây, rã rượi – gọi là một trạng thái“rất Bluesy”, “rất soulful”.

Cho đến khoảng 1910, nhạc Blues trưởng thành và lan rộng trong quần chúng, tiêu biểu lúc bay giờ là 2 nhạc phẩm: Memphis Blues (1912) và St Louis Blues (1914) của W.C Handy đã được Bessie Smith thâu âm và bán nhiều triệu đĩa (năm 1920).

Cho đến thập niên 1920 hai thể điệu Blues và Jazz thường trộn lẫn trong các trình diễn của nhạc sĩ Jazz và ca sĩ nhạc Blues . Theo với thời gian ảnh hưởng của Blues càng rõ nét hơn trong nhiều thể loại nhạc khác như Rhythm and Blues, Rock and Roll, country music… v.v…

2. Ragtime:

Xuất hiện tại New Orleans khoảng năm1890 và thịnh hành đến 1915.

Ðây là một thể loại âm nhạc dành cho piano phát sinh ra từ các pianists da đen chơi nhạc trong các hộp đêm và phòng nhẩy. Nhạc viết ở nhịp 2/4 và đặc biệt tay phải đánh melody rất nhiều ở nhịp chỏi (syncopated).

Khi trình diễn người ca sĩ hay nhạc sĩ cố tình nhấn những nốt mạnh vào giữa hai nhịp tạo thành các nhịp chỏi liên tiếp (chữ “rag- time” xuất phat khiø người ta nói về người ca si đang trình diễn Blues rằng là: cô ấy đang “ragging” cái bài hát ấy).

Các nhạc sĩ Jazz sau này, chơi các nhịp lơi, nhịp chỏi, nhấn nốt trước hoặc sau phách mạnh (playing around the beat) tạo ra cái cảm giác “swing” là do lấy từ syncopation của Ragtime music mà ra.

Tại Hoa Kỳ nhà soạn nhạc, nhạc sĩ da đen được mệnh danh là “The King of Ragtime” - Scott Joplin (1868 - 1917) với bản “The Entertainer” đặc biệt nổi tiếng và vẫn còn được trình diễn đến ngày hôm nay.

3. Nhu cầu giải trí của New Orleans:

Cuối thế kỷ 19 thành phố New Orleans là một trung tâm thương mại lớn với cửa biển của sông Mississippi là hải cảng nối đường biển của Mỹ châu, Âu châu và vùng Caribbean. New Orleans trở thành một trung tâm lớn đón nhận du khách, đủ mọi thành phần từ khắp nơi trên thế giới, và dĩ nhiên phải tự phát triển để đáp ứng các nhu cầu giải trí đủ loại, trong đó có dancing, bars, brothels là chủ yếu. Các nơi ấy chính là nơi “nẩy sinh” và “phát triển” nhạc Jazz lúc đầu. (thậm chí lúc đó còn có một “famous prostitutions district” có tên là Storyville nữa)

4. Nhân tố thứ 4 trong sự hình thành Jazz là sự hiện diện của các ban kèn đồng trong các ban quân nhạc của quân đội Pháp taiï New Orleans:

Cũng giống hệt như ở Việt Nam khoảng 1920 lúc khởi sinh nền tân nhạcVN, khi chiều chiều tiếng kèn đồng, tiếng accordéon vọng ra từ các trại lính lê dương, tiếng dương cầm, tiếng vỹ cầm vọng ra từ các máy 78 tua từ trong các dinh quan toàn quyền, quan công sư. Chính những mầm mống âm nhạc ấy nẩy sinh ra nền âm nhạc thất cung lúc khởi đầu.

5. The Creoles:

Một yếu tố nữa trong sự hình thành nhạc Jazz lúc bấy giờ là một lớp người mới tại New Orleans :“the creoles” người da đen lai da trắng ,con của các ông lớn người Pháp,người Tây Ban Nha. Họ được ăn học và có đẳng cấp xã hội, có con em được gửi đi âu châu du học ,có người đi học nhạc tại các nhạc viện âu châu như conservatoire de Paris v.v…. và chịu ảnh hưởng sâu xa của âm nhạc cổ điển tây phương.

Lớp Créoles musicans này cũng đã đóng góp lớn lao vào sự phát triển và cấu trúc của nhạc Jazz .

D. Kết luận:

Ðể tóm tắt lại chúng ta có thể nghĩ về nhạc jazz như sau:

1. Jazz là nhạc Mỹ (lúc đầu là của mỹ da đen)

Jazz là một hỗn hợp tạp chủng của 3 nền văn hóa: Tây Phi châu, Âu châu và Mỹ châu.

Mà một cách nhìn giản dị có thể coi như:

• West Africa cung cấp Rhythm

• Classical music- cung cấp harmony

• Country blues của người nô lệ da đen cung cấp melody và lyrics.

2. Jazz có rất nhiều định nghĩa khác nhau nhưng đa số đều đồng ý là:

Jazz = improvisation + Swing

3. Các nhân tố đầu tiên kết hợp để hình thành nhạc Jazz khởi đi từ New Orleans ở những ngày đầu của thế kỷ 20 là: Blues, Ragtime và Brass band.

4. Blues và Jazz chỉ gặp nhau ở lúc đầu sau đó Jazz tự phát triển, hệ thống hóa, trở thành “Art Music” và “lang chạ” có DNA trong hầu hết các thể loại nhạc khác.

E. Tâm tình người viết:

Thưa các bạn hôm nay trời mưa buồn quá, nhớ bạn nhớ bè, nhớ thơ nhớ nhạc, không biết làm gì bèn mở lại mấy cuốn Jazz Texts và nẩy ra ý định viết vài hàng gửi đến các bạn yêu nhạc đọc cho vui. (đặc biệt là thi sĩ Lê Hân của chúng ta)

Mình học jazz piano cũng đã lâu và phải nhận là jazz không dễ chút nào!

Hình như “swing” và “syncopation” là những gì vốn không có trong ngôn ngữ và văn hóa âm nhạc của mình. Có lần một người bạn bảo tôi : khi nào ông phải vừa đi vừa nhún nhẩy và ngoáy đít như tụi mỹ đen và phải ăn nói lè nhè như mỹ đen thì khi đó chơi nhạc jazz mới khá được ! Nghĩ cho cùng thì thấy cũng có vẻ có lý! Nhưng hãy để đấy như một ý kiến chủ quan .

Riêng tôi rất thích “jazz harmony , jazz chords, jazz progressions”. Rất bị quyến rũ bởi những mầu sắc mới û và những âm thanh lạ của những harmony mà đa số là “cột dọc” (vertical) của jazz . Nó “táo bạo” và mới mẻ hơn những harmony ảo diệu, tuyệt vời nhưngù quen thuộc của “classical harmony” mà đa số là “hàng ngang”(horizontal) .

Tuy vậy mình lại không thích nhạc Jazz. Hàng ngày nếu phải tập bài jazz.thì phải tập nhưng khi mở CD nhạc để nghe thì thế nào cũng lai chọn không Chopin thì Beethoven đó thôi.

Có bạn lại hỏi tôi: thế ông học jazz làm gì? Cái vụ này thì hơi khó trả lời! Có lẽ nếu mình xử dụng được Jazz harmony và jazz language vào nhạc việt khi sáng tác (đã có khá nhiều composers VN trẻ đã làm arrangements theo các styles này) mình nghĩ sẽ có nhiều điều thú vị hơn trong âm nhạc chăng? (giữa một G7 rồi về C và một G7-9 về C6 hay giữa một Bb7 về Eb và Bb7-9(13) về EbMaj9 thì đây là những điều rất quyến rũ đối với người nhạc sĩ ! phải không các bạn?) Xin lỗi mình đi quá xa đề tài rồi!.

Trước khi chấm dứt bài Jazz? này tôi xin mời bạn nghe một bản nhạc rất quen thuộc đó là bài Autumn Leaves của Joseph Kosma (lời của Jacques Prevert) của Pháp với tên là Les feuilles Mortes viết năm 1945 theo thể loại Ballad.Năm 1947 nhạc sĩ người mỹ Johnny Mercer viết lời tiêng anh.Từ đó đến nay không biết bao nhiêu phim ảnh, CD, DVD, Concerts đã trình diễn Autumn Leaves.Và ngày nay Autumn Leaves đã chính thức trở thành Pop Standard và Jazz standard của thế giới âm nhạc chúng ta.

Ðang viết đến đây thi ông thầy nhạc của tôi đến chơi (ông gần 80 tuổi hồi trẻ đã từng đánh đàn cho Frank Sinatra hát). Tôi nhờ ông (Ricky Diaz) đánh 2 versions của Autumn Leaves mà tôi thâu tạm bằng cái portable recorder Edirol mới mua tuần rồi,mời các bạn nghe nhé:

1. Autumn Leaves ( Em / Ballad)

Autumn Leaves (Em) MP3

2. Autumn Leaves ( Gm / Jazz)

Autumn Leaves (Gm) MP3

Nhân dịp này tôi cũng xin giới thiệu đến các bạn nhac phẩm mới nhất của Ðăng Khánh đó là bài :

Biển Vắng ( Em / Blues –Jazz / Quang Minh hát)

Bien Vang - Quang Minh MP3

Xin thành thật cám ơn các bạn đã đọc bài Jazz này.

Ðăng Khánh

Houston.Texas